“De bevolking is gedesillusioneerd geraakt in overheid en politiek, heeft het vertrouwen in de instituties verloren. Met als gevolg deze opstand tegen de gevestigde orde. Hun maatschappijkritiek is evenzeer geworteld in de onvrede met de alledaagse leefsituatie als die was in de jaren zestig. Maar het grote verschil is dat het om een rechts georiënteerde opstand gaat van de behoudende massa tegen de complexe, multiculturele samenleving.”
Wie deze duiding van maatschappelijke en politieke onvrede leest, zou er zo maar vanuit kunnen gaan dat die betrekking heeft op de overwinning van Thierry Baudet en zijn Forum voor Democratie bij de Provinciale Statenverkiezingen op 20 maart 2019. Maar dat is niet het geval. Het gaat ook niet over de successen van Geert Wilders en zijn PVV in de afgelopen jaren. De citaten zijn afkomstig uit een interview met Motivaction-onderzoeker Martijn Lampert naar aanleiding van de monsterzege van de LPF op 25 mei 2002.
De gelijkenissen tussen deze drie ‘revoltes’ uit de recente Nederlandse politieke geschiedenis zijn onmiskenbaar. Over de meest recente burgeropstand is al veel gezegd en geschreven. Verslaggevers buitelden over elkaar heen om de overwinningsspeech van Baudet te duiden. Ook naar redenen waarom een groot deel van het electoraat voor Forum voor Democratie koos, werd haastig gezocht. Het zou komen door het Klimaatakkoord, een toenemend aantal boze burgers (met name mannen) of door de unieke theatertour van een van de jongste partijen van ons land.
Wie het succes van Baudet goed wil begrijpen, moet echter verder kijken dan deze eenduidige verklaringen en de demografische kenmerken van zijn kiezers. Om te snappen hoe Forum voor Democratie zo kon groeien, moeten we een verklaring zoeken in de waarden en denkbeelden van het segment van de bevolking dat zich tot de partij aangetrokken voelt. Wat zijn hun drijfveren die hun stem kunnen hebben bepaald?
Op basis van onderzoek van Motivaction naar de belevingswereld van de achterban van Forum kunnen we meer zicht krijgen op hun specifieke wereldbeeld en drijfveren. Wat typeert sympathisanten van Forum in vergelijking met de rest van de bevolking? En hoe sluit Baudet daar op aan?
Culturele onvrede
Als eerste valt op dat sympathisanten over het algemeen optimistischer zijn dan andere Nederlanders over de ontwikkeling van hun financiële positie. Maar sympathisanten zijn wel pessimistischer over onze cultuur: ze vinden vaker dat het de verkeerde kant op gaat met de normen en waarden in Nederland. Hun culturele onvrede kent verschillende componenten, die we hieronder bespreken.
Nationale trots
De aanhangers van Baudet kenmerken zich door een opvallend grote mate van nationale trots. Zo denken zij minder vaak dat de echte Nederlander niet bestaat en zijn zij vaker trots op de Nederlandse vlag.
Dat Baudet het sentiment onder zijn achterban haarfijn aanvoelde, bleek uit zijn overwinningstoespraak na de Provinciale Statenverkiezingen: “Men gelooft niet meer in Nederland, niet meer in de westerse beschaving ook. Dat is zeker. Niet meer in onze taal, die inmiddels is afgeschaft op onze universiteiten. Men gelooft niet meer in onze kunsten, in ons verleden. Men gelooft niet meer in onze feestdagen, onze helden, onze traditionele stedenbouw. Het is pure oikofobie, pure zelfhaat.”
Weerstand tegen de multiculturele samenleving
De heimwee naar de Nederlandse cultuur zoals deze ooit was, gaat bij sympathisanten van Forum gepaard met een lagere tolerantie tegenover de multiculturele samenleving. Zij zien nieuwe Nederlanders minder vaak als verrijking van ons land, en willen vaker dat deze groep zich aanpast aan onze cultuur. Het zich verdiepen in gebruiken en gewoonten van andere culturen vinden zij dan ook minder belangrijk. Het ongemak van de achterban van Forum werd door Baudet op zijn eigen wijze verwoord met zijn beeld van ‘homeopathische verdunning’ door de komst van immigranten.
Heimwee naar traditionele rolverdelingen
Het zijn niet enkel gebruiken uit andere landen die deze groep Nederlanders tegen het hoofd stoten, ook binnenslands stappen we verder af van onze traditionele rollen dan zij graag zouden zien. Zo staan sympathisanten van Forum over het algemeen afkeurender tegenover genderneutrale toiletten, vinden ze het minder normaal als mannen ‘vrouwelijke’ eigenschappen tonen en vinden zij dat mannen en vrouwen verschillende rollen hebben te vervullen binnen de maatschappij.
Ook op dit punt is de match met de opvattingen van Baudet groot. Zoals Baudet in een interview met Quote stelde: “Het is zo dat vrouwen over het algemeen […] minder ambitie hebben, meer interesse in familieachtige dingen.” In The Post Online sprak hij zijn steun uit voor versiergoeroe Julien Blanc: “de realiteit is dat vrouwen overrompeld, overheerst, ja: overmand willen worden”. Vergelijkbare opvattingen komen aan bod in Baudets roman ‘Voorwaardelijke liefde’. En in zijn recente artikel over Michel Houellebecq in American Affairs Journal is hij kritisch over de emancipatie van vrouwen: “Hun ‘bevrijde’ status wordt doorgaans gezien als de grote triomf van de late liberale samenleving… Maar hoe pakt het werkelijk uit? Wat gebeurt er als ze dertig zijn? Als ze fulltime blijven werken, wordt het vormen van een gezin moeilijk, zo niet onmogelijk. Dit is waarom vrouwen in de westerse wereld steeds minder kinderen krijgen.”
Verlangen naar nieuwe spiritualiteit en betovering
Opvallend is tot slot de relatief sterke behoefte aan spiritualiteit bij aanhangers van Baudet. Niet in de zin van traditionele godsdiensten, maar op een minder georganiseerde manier. De sympathisanten zijn vaker gefascineerd door het geheimzinnige en onverklaarbare in het leven en geïnteresseerd in dat wat de wetenschap niet kan verklaren. Het lijkt alsof ze de huidige wereld te kil en te rationeel vinden en op zoek zijn naar een nieuwe betovering.
Misschien was dit ook de snaar die Baudet wist te raken met zijn van religieuze termen en filosofische ideeën doorspekte overwinningsspeech: ‘ketterij’, ‘culturele en spirituele leegte’, ‘de uil van Minerva’, ‘metafysische grondslagen van het christendom’ en ‘de opstandingsgedachte’. Veel toehoorders zullen niet geweten hebben dat hij aan Hegel en Sprengler refereerde, maar voelden wel de betovering die daarvan uitging.
Focus op materialisme en digitalisme
Het cultuurpessimisme dat onder de Forum-aanhang heerst, komt niet voort uit onvrede over de consumptiesamenleving. Zo zijn ze sterker gemotiveerd dan anderen om in een hogere inkomensklasse te komen, nieuwe producten te kopen en te leven in luxe en comfort.
Volgens Baudet moet deze stap naar rijkdom ook kunnen, en zelfs makkelijker gemaakt worden. Zo stelt hij: “de crisis ligt achter ons”, en de economie is gegroeid, maar het geld is niet bij de burger terecht gekomen door de vele lastenverhogingen. Dat moet anders, aldus Baudet.
Forum koppelt de tegenvallende loonontwikkeling aan klimaatregelen (‘klimaatketterij’). Die zijn onnodig en te duur aldus de partij. Ook dit zal hun aanhang aanspreken: die is minder gemotiveerd om milieuvriendelijke producten te kopen en afgedankte producten te recyclen. Hun liefde voor luxe is groter dan hun groene hart. Overigens wil dit niet zeggen dat zij zich geen zorgen maken over de schade die door mensen aan de aarde wordt toegebracht. Op dit punt verschillen Forum-aanhangers in ons onderzoek niet.
De hang naar materiële vooruitgang uit zich ook op technologisch vlak. De achterban van Baudet vindt vaker dat nieuwe technologie alle ruimte moet krijgen. Ze behoren daarbij tot de early adopters, bijvoorbeeld bij de aanschaf van technologische gadgets en digitale communicatie. Ook nemen ze vaker deel aan online discussies en gebruiken opvallend vaak YouTube (de helft van hen bijna dagelijks!), een voorkeur waar Forum goed op inspeelt met hun eigen videokanaal.
Thuis beschutting zoeken voor een boze buitenwereld
Forum-sympathisanten staan over het algemeen wantrouwender tegenover de buitenwereld. Zo zeggen ze vaker dat ander mensen hen irriteren en in de weg zitten, en te weinig rekening met hen houden. Ook politici worden met meer argwaan bekeken: ze vinden vaker dat politieke baantjes naar mensen uit de eigen partij gaan.
Dit sluit natuurlijk naadloos aan bij wat ze bij Forum voor Democratie de kartelbestrijding noemen. In zijn overwinningsspeech beschreef hij dit ‘kartel’ van bestuurders, wetenschappers, onderwijzers, journalisten en kunstenaars als een ‘kliekje omhoog gevallen netwerkers en beroepsvergaderaars die nooit een boek hebben gelezen en niet weten wat de belangrijke issues zijn’.
Het wantrouwen tegenover de buitenwereld gaat bij de achterban van Baudet gepaard met het zoeken van geborgenheid in de privésfeer. Ze beschouwen hun huis vaker als een plek waar ze zich kunnen afzonderen van deze buitenwereld, zijn liever thuis met vrienden dan dat ze uitgaan en hebben vaker het gevoel thuis echt tot rust te komen.
Risicofascinatie en strijdretoriek
Wie naar de overwinningsspeech van Thierry Baudet na de Provinciale Statenverkiezingen luistert, kan de strijdlustige woorden bijna niet missen. Zijn partij is naar het ‘front’ geroepen om te ‘strijden’ en ‘vechten’ tegen het partijkartel, om de oude beschaving en de trots op ons land te herstellen. De eerste ‘veldslag’ heeft hij daarin al gewonnen, stelt de leider van Forum voor Democratie.
Met deze krachttermen sluit hij goed aan bij de belevingswereld van zijn achterban, die veel thrillseekers kent. Zij houden bijvoorbeeld meer van geweldsfilms en vinden vaker dan gemiddeld dat geweld op een prettige manier spannend kan zijn. Ook zeggen ze vaker het leuk te vinden om dingen te doen die tegen de regels zijn. Deze rebelse houding heeft waarschijnlijk te maken met het relatief grote aandeel (jonge) mannen in de achterban.
Roep om law & order en sterk leiderschap
Het lijkt er op dat de sterke fascinatie voor geweld en hang naar kicks & thrills bij de achterban vooral de mediacultuur betreft. Sympathisanten van Baudet keuren het gebruik van (echt) geweld namelijk af: ze vinden het even weinig acceptabel als anderen dat mensen soms lichamelijk geweld gebruiken of ambulancepersoneel uitschelden.
De achterban van Forum onderscheidt zich bovendien door een opvallend grote behoefte aan law & order (strengere wetten en zwaardere straffen) en een sterke leider. Forum maakt hier ook een belangrijk punt van in hun verkiezingsprogramma: “Zwaardere straffen voor gewelds- en zedendelicten, veel zwaardere straffen voor recidivisten” en “ Herinvoeren van grenscontroles om grensoverschrijdende criminaliteit en grensoverschrijdend terrorisme effectiever aan te kunnen pakken.”
Maar liefst acht op de tien sympathisanten van Forum onderschrijft de stelling dat het tijd wordt dat er iemand orde op zaken komt stellen in Nederland. Het lijkt er op dat ze deze persoon in Thierry Baudet hebben gevonden.
Het belang van persoonlijke stijl
Een duiding van het succes van Forum is niet compleet zonder in te gaan op de persoonlijke stijl van Baudet. Het gaat niet alleen om het gedachtegoed van de partij, maar ook de manier waarop Baudet zich als persoon profileert. Zijn recalcitrante houding tijdens mediaoptredens sluit aan bij zijn thrillseekende achterban. En ook zijn dandyachtig voorkomen wordt daarom gewaardeerd: zijn citaten van filosofen en dichters, zijn aandacht voor architectuur, zijn mooie maatpakken en ontspannen poses op foto’s: liggend bij een zwembad en op zijn vleugel.
Sympathisanten van Baudet lijken zelf ook gevoeliger voor de esthetiek van het dagelijks leven. Zo zien ze zich vaker als de eersten die trends op het gebied van uiterlijk, kleding, interieur en design oppikken. Ook betalen ze graag meer voor product dat mooi is of lekker ruikt en kijken ze zelfs vaker even naar zichzelf als ze langs een winkelruit lopen.
Een leider is opgestaan
Met inzicht in de belevingswereld van aanhangers van Forum voor Democratie is het beter te begrijpen waar het succes van de partij op gestoeld is. Achter de grote winst van deze nieuwe partij zitten niet enkel boze burgers of proteststemmers, maar Nederlanders die het gevoel hebben dat er eindelijk een politicus is opgestaan die hun denkbeelden serieus neemt. Bovendien zullen kiezers een sterke connectie hebben gevoeld met de persoon Baudet. Een succesvolle politieke profilering gaat tegenwoordig verder dan politiekinhoudelijke standpunten. In feite weerspiegelen de persoonlijke eigenschappen en stijlelementen van Baudet zich in het waardenpatroon van zijn achterban en vice versa. Baudet heeft een werkelijkheid blootgelegd die vrij lange tijd ongezien bleef en op zijn eigen kenmerkende wijze ingespeeld op de behoefte aan ‘betovering’ bij zijn achterban.
Voor meer informatie over de maatschappelijke waarden waar Forum voor Democratie op aansluit, kun je hier de bijlage downloaden.
Over het onderzoek
Motivaction heeft voor dit artikel een verkennende analyse uitgevoerd op bestaande gegevens uit een representatieve steekproef Nederlanders uit najaar 2018. Binnen de totale steekproef van 1.292 zijn sympathisanten van Forum voor Democratie (n=99) vergeleken met de rest van Nederland (n=1.193). In dit artikel zijn alleen opvattingen vermeld waarop sympathisanten statistisch significant verschillen. Sympathisanten zijn gedefinieerd als Nederlanders die het in grote mate waarschijnlijk achten dat zij op Forum voor Democratie gaan stemmen. Deze groep zal niet volledig samenvallen met de stemmers op Forum, maar daar wel grote overlap mee hebben.
De gegevens zijn verzameld in het kader van het Mentality-onderzoeksprogramma dat wij sinds 1997 op eigen initiatief uitvoeren. In dit programma monitoren we op systematische wijze de omvang van sociale milieus - segmenten met een eigen waardeoriëntatie en leefstijl - in de bevolking en ruim veertig sociaal-culturele trends. Hiertoe trekken we tweejaarlijks een steekproef uit de Nederlandse bevolking van 15 tot 80 jaar die representatief is voor onder meer opleiding, leeftijd, geslacht en regio. Voor de weging wordt als ijkbestand gebruik gemaakt van de Gouden Standaard van het CBS. De respondenten zijn face to face aan huis geworven en hebben een schriftelijke vragenlijst ingevuld.
